توضیحات
تاریخچه چاپ یا نقش زدن بر روی پارچه که امروزه به قلمکار معروف است -و در گذشتهها بدان چیتسازی میگفتهاند- سابقۀ روشنی ندارد و شاید مفصلترین توضیحی که تاکنون دربارۀ آن را داده شده همان باشد که قبلاً فیلیس آکرمن در جلد سوم کتاب پوپ به دست داده و از قول نویسندهای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شده است.
صنعت چاپ و نقاشی روی پارچه از قرنها پیش وجود داشته است، منتها در سرزمین ایران و هند بلکه در کشور چین و سرزمینهای دوردست خاور چون از قرنها پیش نوشتن روی پارچه و کاغذ و چوب، کاری متداول بوده است –که تجسسات علمی آن را تأیید میکند- بهراحتی میتوان پذیرفت که برای تهیه نقشهای مشابه از جهت تسهیل کار، از قالبهایی که از سنگ یا چوب تراشیده میشده استفاده میکردهاند، چه قلمکارسازی بهطورکلی در اصل نوعی چاپ کردن – یامهر زدن- است بر روی پارچه و وقتی مامهرهای مربوط به چند هزار سال پیش را در دست داریم دلیل ندارد که مهر زدن روی پارچه را به قول خانم اکرمن تنها مربوط به ده قرن پیش بدانیم.
مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکار و قالی و کاشی و همچنین تا اندازهای گچبری و کندهکاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که میرساند طراحان نقشهای قالی و کاشی و همچنین اغلب نقشسازان کندهکاری چوب و منبتکاری و گچبری با استفاده از طرح و نقشهایی که در این صنعت به کار میرفته و تلفیق آنها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم میساختهاند، چنانکه امروزه نیز کار تقریباً بدین صورت است به همین لحاظ ملاحظه میشود که اکثر نقشهای قلمکار بهخصوص در حواشی پارچههای قلمکار و نیز بسیاری از آنها در متن مشابهت کامل با نقشهای قالی و بعضاً نقشهای کاشیهای خاص ایران دارد.
نویسنده مجموعاً 12 طرح مربوط به قبل از سال 907 هجری قمری – 79 طرح مربوط به سالهای 907 تا 1148 قمری – 28 طرح مربوط به سالهای 1148 تا 1214 هجری قمری – 55 طرح مربوط به سالهای 1214 تا 1345 هجری قمری و تعداد بسیار محدودی از طرحهای مربوط به شصت سالۀ اخیر را آورده است. در طول تاریخ پر حادثۀ ایران ، هنر پیوسته بزرگترین افتخار ایرانیان بوده و دستاوردهای هنری، هدیۀ دایمی ایرانیان به تاریخ جهان.
ویژگی هنر ایران در اولین نگاه پیوند شکوهمندش با زندگی است و تکیهای مطمئن که بر تجربیات بشری در رشتههای مختلف دارد. به عبارتی صریحتر،از قدیمترین زمان اگرچه هنر امری عادی و معمول بود، ایرانیان برای زیبایی مقیاسی بلند قائل بودند و در طی قرنها همیشه ذوق و فهمی عامل و استادانه مایۀ تعالی و ترقی هنرشان بوده … هنر با زندگیشان پیوند داشته و انواع هنرها نیز در ارتباط با یکدیگر بودهاند. هر هنری از هنر دیگر مشتق میشده وعجیب اینکه هنرمندان ایرانی هرگز در بنداسم و عنوان نبودهاند و نگاهی گذرا به بازماندههای هنری ایرانزمین بهترین مؤید ایثار نفس و فروتنی هنرمندان ایرانی است و از هر صد اثر باقیمانده، ممکن است تنها یکی امضای بهوجود آورنده اش را داشته باشد…
نحوۀ ابتدایی تولید قلمکار بدین شکل بوده که ابتدا با قلم روی پارچههای پنبهای (و احتمالاً ابریشمی) طرحهای موردنظر را نقاشی نموده و سپس با مواد شیمیایی ویژهای نسبت به تثبیت رنگها اقدام می کردهاند. لیکن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش و نیز ازآنجاکه این کار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تکامل تدریجی قلمکارسازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر و نیز ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقوش، استفاده از مهرههای چوبی جایگزین استفاده از قلممو شود و جهت فراهم آوردن امکان استفادۀ عموم مردم از پارچههای قلمکار تهیه قلمکارهایی بر روی کتان، چلوار، کرباس و سایر انواع پارچه نیز رواج یابد و تحقیقاً میتوان فاصلۀ اوایل قرن دهم هجری قمری (حدود 1502 میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری (حدود 1722 میلادی) را اوج قلمکارسازی و روزگار اعتلای هنر و صنعت قلمکارسازی کشور به حساب آورد. چه آنکه در فاصلۀ سالهای یاد شده تقریباً اکثر مردم کشور مصرفکنندۀ پارچههای قلمکار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیۀ انواع پوشاک، به عنوان پرده، سفره، مجمعهپوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیفه، رویۀ پشتی، دستمال و کتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده میکردند و افزون بر این قلمکارهای ایرانی در خارج از کشور نیز خریداران فراوانی داشت.نقوش این پارچهها (جز در مواردی که سفارشدهنده تقاضای نقش خاصی را داشت) بیشتر عبارت بود از نقوش اسلیمی، مناظر شکار و چوگانبازی، مجالس رزمی با الهام از وقایع کربلا و داستانهای حماسی ایران، شمایلهایی از ائمۀ اطهار و پیشوایان و نیز مناظری که بیشتر متأثر از اشعار خیام، حافظ، فردوسی، نظامی و … بود و نقش معروف به ترمهای یا بتهجقهای در اغلب اینگونه پارچه ها چه در حاشیه و چه در متن به تعداد زیادی یافت میشد و در حواشی بسیاری از پارچه ها و به ویژه کتیبههایی که خاص مجالس سوگواری تهیه میگردید آیات قرآن و اشعاری به زبان عربی و فارسی با خط کوفی یا نستعلیق به چشم میخورد. یکی از این حاشیهها که به حاشیۀ محتشم شهرت دارد شامل دوازده بیت از اشعار محتشم کاشانی در ذکر وقایع عاشورا و رثای امام سوم شیعیان حضرت حسینبنعلی علیهالسلام است.
کتابفروشی اینترنتی آبان